Έλλειμμα κοινωνικής εμπιστοσύνης και φοροδιαφυγή

Στις περισσότερες δημόσιες συζητήσεις το πρόβλημα τίθεται υπεραπλουστευτικά: ποια μέτρα θα πάρετε για τη φοροδιαφυγή; Συνήθως, η περιγραφή των μέτρων πολιτικής για την αντιμετώπιση του φαινομένου της φοροδιαφυγής συνοδεύεται από μία ιδιότυπη πολεμική φρασεολογία (π.χ πόλεμος κατά της φοροδιαφυγής, θα είμαστε άτεγκτοι...). Ουδείς αμφισβητεί ότι η λήψη μέτρων για την αποφασιστική, αποτελεσματική και διαφανή λειτουργία των φοροεισπρακτικών μηχανισμών και της Υπηρεσίας Ειδικών Ελέγχων μπορεί να περιορίσει την έκταση και ένταση της φοροδιαφυγής. Ωστόσο, το πρόβλημα είναι ευρύτερο και απαιτεί μία περισσότερο "μακροσκοπική" θεώρηση: η φοροδιαφυγή είναι συστημικό και ενδημικό κοινωνικοοικονομικό φαινόμενο και συνιστά φυσιολογικό αποτέλεσμα μίας κοινωνίας και ενός πολιτικού συστήματος χαμηλής εμπιστοσύνης και ισχνού "κοινωνικού κεφαλαίου".

Φοροδιαφυγή και Κοινωνική Εμπιστοσύνη (κείμενο του blog που αναρτήθηκε ακριβώς πριν ένα χρόνο)

Μία αναλυτική προσέγγιση του φαινομένου της φοροδιαφυγής δεν μπορεί παρά να εκκινεί από την θεμελιακή έννοια της «κοινωνικής εμπιστοσύνης». Διόλου τυχαία, η σχετική εμπειρική ανάλυση υποδεικνύει την αντίστροφη σχέση μεταξύ του μεγέθους της φοροδιαφυγής και του επιπέδου κοινωνικής εμπιστοσύνης: κοινωνίες υψηλής εμπιστοσύνης καταγράφουν περιορισμένη φοροδιαφυγή ενώ κοινωνίες χαμηλής εμπιστοσύνης εμφανίζουν εκτεταμένη φοροδιαφυγή.

Ο όρος «κοινωνική εμπιστοσύνη» νοείται ως μία κοινωνική κατάσταση όπου υπάρχει ένα θεσμικά, κοινωνικά και ηθικά κατοχυρωμένο πλέγμα σταθερών - γενικών και αφηρημένων - κανόνων, αρχών και αξιών που επιτρέπει τη διασφάλιση ενός ικανού βαθμού προβλεπτικότητας της ατομικής/ συλλογικής συμπεριφοράς. Σχηματικά, τα άτομα επιλέγουν να πράξουν κατά τρόπο Α καθώς αναμένουν και από τους υπόλοιπους δρώντες (άτομα, κοινωνία, κράτος) να πράξουν κατά τον ανάλογο ή συγκεκριμένο τρόπο Β. Η δυνατότητα προβλεκτικότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς επιτρέπει την ανάπτυξη και εμβάθυνση σταθερών κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών σχέσεων που αρθρώνονται στην αμοιβαία αναγνώριση συγκεκριμένων προτύπων συμπεριφοράς σε συγκεκριμένες καταστάσεις. Λόγου χάρη, ο Σκανδιναβός πολίτης πληρώνει με σχετική προθυμία το φορολογικό βάρος που του αναλογεί εφόσον γνωρίζει εκ των προτέρων ότι αφενός οι συμπολίτες του θα πράξουν κατ’ ανάλογο τρόπο και αφετέρου ότι το κράτος θα διαχειριστεί τους δημόσιους πόρους με έναν συγκεκριμένο, κοινωνικά επιθυμητό, τρόπο. Κατά μία έννοια, φαίνεται να λειτουργεί ένα «αόρατος - αυτόματος» μηχανισμός που δημιουργεί ένα σταθερό, συνεκτικό και κοινωνικά - οικονομικά αποτελεσματικό πλαίσιο ατομικών και συλλογικών συμπεριφορών
Προφανώς, σε κοινωνίες χαμηλής εμπιστοσύνης ο παραπάνω μηχανισμός είναι ανύπαρκτος. Επί της ουσίας, δεν υπάρχει καμία πολιτική, κοινωνική και ηθική επιβεβαίωση ότι πολίτες, κράτος και επιχειρήσεις λειτουργούν σε ένα προβλέψιμο, αμοιβαίως αποδεκτό και κοινωνικά επιθυμητό (πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό) περιβάλλον. Η απουσία ενός αποτελεσματικού «κοινωνικού συντονισμού» των ατομικών και συλλογικών συμπεριφορών διαμορφώνει ένα πλαίσιο αβεβαιότητας, δυσπιστίας και καχυποψίας, ενώ ευνοεί την αναπαραγωγή του φαύλου κύκλου κοινωνικών δυσλειτουργιών (με βάση τη θεωρία παιγνίων το πρόβλημα της φοροδιαφυγής είναι το κλασικό "δίλημμα του φυλακισμένου")To αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης είναι η δημιουργία μίας κοινωνίας "τσαμπατζήδων" (free riders), όπου η βασική κοινωνική επιδίωξη είναι η συμμετοχή στα δημόσια/ κοινωνικά οφέλη και η μη συμμετοχή στα αντίστοιχα δημόσια/ κοινωνικά βάρη.

-------------------

Υπό αυτή την έννοια, κρίσιμης σημασίας είναι το ζήτημα των ριζοσπαστικών μεταρρυθμίσεων στο τρόπο διαχείρισης, ελέγχου, διανομής (βλ. κοινωνική πολιτική) και αξιολόγησης της δημόσιας δαπάνης.