Από τη συζήτηση για το αφιέρωμα στον Α. Παπανδρέου

Αποσπάσματα από την εισήγησή μου στην εκδήλωση του "περιοδικού Βορέας" για τον Α. Παπανδρέου...

Το έργο του Ανδρέα Παπανδρέου (πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό ακαδημαϊκό) συνιστά στην ολότητά του μία σημαντική πολιτική παρακαταθήκη, υπό την έννοια ότι αποτελεί διαχρονική πηγή πολιτικής έμπνευσης, ιδεολογικού προβληματισμού και δημιουργικού πολιτικού αναστοχασμού σε κρίσιμα ζητήματα σχετικά με την πολιτική, τη δημοκρατία, το σοσιαλιστικό εγχείρημα και την πολιτική ηγεσία

1. Κρίσιμο στοιχείο στην πολιτική «κληρονομιά» του Α. Παπανδρέου είναι η ταύτιση του πολιτικού υποκειμένου με την πεμπτουσία της πολιτικής. Το πολιτικό υποκείμενο (ως οφείλει) είναι φορέας πολιτικού και κοινωνικού ριζοσπαστισμού, προοδευτικής αλλαγής, δημοκρατικών ανατροπών και μεταρρυθμίσεων Η «Αλλαγή» δε συνιστά απλώς ιστορικό συμβολισμό, ιδεολογικοπολιτικό σύνθημα, συναισθηματικό βίωμα και ιστορική πολιτική εμπειρία, αλλά επιπροσθέτως είναι κεντρικό προσδιοριστικό στοιχείο της πολιτικής, αναδεικνύει το βαθύτερο νόημά της, ορίζει τη διαχρονική της ταυτότητα και οριοθετεί τη σχέση της με την κοινωνία. Αν η «πολιτική» δεν σημαίνει αλλαγή, ανατροπή του κοινωνικο-οικονομικού και πολιτικού status quo, ανακατεύθυνση της κοινωνίας σε ένα ποιοτικότερο επίπεδο συλλογικής ευημερίας και περιεκτικής δημοκρατίας, τότε διολισθαίνει στο κατώτερο επίπεδό της, μετατρέπεται σε τέχνη της επικοινωνίας, σε παραπολιτικό ανταγωνισμό και σε υπόθεση -απλώς- διαχειριστική

2. Εκτός από την προσέγγιση της (πραγματικής) ουσίας της πολιτικής, η πολιτική παρακαταθήκη του Α. Παπανδρέου αναδεικνύει τη σημασία της διαρκούς αναζήτησης του πολιτικού, κοινωνικού και αξιακού περιεχομένου της δημοκρατίας. Υπό αυτή την οπτική, η δημοκρατία δεν είναι έννοια στατική, δεν «αυτο-επιβεβαιώνεται», δεν συνιστά απλώς μία ιστορική κατάκτηση, ούτε αποτελεί χρονικά πεπερασμένο πολιτικό στόχο. Αντιθέτως, η δημοκρατία συνιστά μία δυναμική έννοια, μία διαρκή προοδευτική διαδικασία, ένα μόνιμο πολιτικό-κοινωνικό διακύβευμα. Η δημοκρατία απαιτεί συνεχή πολιτική επιβεβαίωση, θεσμική ωρίμανση, κοινωνική εμβάθυνση, αξιολόγηση και ποιοτική αναβάθμιση, ώστε η σχέση του πολίτη με το πολίτευμα να γίνεται ουσιαστική, βιωματική και συνειδησιακή: δεν αρκεί ο πολίτης να αντιλαμβάνεται -απλά- τη δημοκρατία ως μία σχετικά καλή κοινωνική/πολιτική κατάσταση πραγμάτων, αλλά να βιώνει, να νιώθει, να αισθάνεται τα ωφελήματα και τα ευεργετήματά της, να συμμετέχει σ΄ αυτή, να την προσδιορίζει και να προσδιορίζεται από αυτή.

Το πολιτικό έργο του Α. Παπανδρέου στο πεδίο της εθνικής συμφιλίωσης, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της άρσης της κοινωνικής απομόνωσης, της δημοκρατικής συμμετοχής και της κοινωνικο-οικονομικής απελευθέρωσης δηλώνει την σπουδαιότητα του επίμονου και μόνιμου αγώνα για το πραγματικό δημοκρατικό περιεχόμενο.

3. Ως προς το σοσιαλιστικό εγχείρημα του Α. Παπανδρέου, παρά τις αντιφάσεις, τις παραλείψεις και τις υπερβολές, είναι αναμφίλεκτο ότι σ' αυτό οφείλεται η προώθηση και η εγγραφή στον «συλλογικό νου» των ιδεών της κοινωνικής δικαιοσύνης, της δημοκρατικής συμμετοχής, της ισότητας, των δημοσίων αγαθών, του κοινωνικού ελέγχου, της αναδιανομής, της κοινωνικής συνοχής και αλληλεγγύης. Η αποκατάσταση των οικονομικών - κοινωνικών ανισοτήτων, η ισότητα του δικαιώματος πρόσβασης στα δημόσια αγαθά και η θεσμική θωράκιση ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων συνέτειναν σε ένα προοδευτικό, ριζοσπαστικό και δημοκρατικό κοινωνικό μετασχηματισμό που συμπυκνώνεται στο γεγονός της μαζικής εξόδου διαφορετικών κοινωνικών ομάδων από το πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό περιθώριο.

4. Δεσπόζουσα θέση στην πολιτική παρακαταθήκη του Α. Παπανδρέου κατέχει η έννοια και ο ρόλος της πολιτικής ηγεσίας. Η ικανότητα να αφουγκράζεται τις πολύπλοκες κοινωνικές διεργασίες, να διαβλέπει τον ενδόμυχο κοινωνικό ριζοσπαστισμό της περιόδου και να μετασχηματίζει αυτά τα πρωτογενή υλικά σε πολιτικό όραμα και στόχο αποκαλύπτουν τον πυρήνα του ηγετικού του ταλέντου. Ο Α. Παπανδρέου ενσαρκώνει την οραματική ηγεσία∙ αντιλαμβάνεται την κοινωνική δυναμική και τον «συλλογικό ψυχισμό», επινοεί το «πού και πώς» πρέπει να κατευθυνθεί η κοινωνία και -έχοντας μία «μεταφυσική» ικανότητα να επικοινωνεί μαζί της - την οδηγεί προς τα ΄κει. Σ΄ αυτή την κοινωνική και πολιτική διαδικασία αναδύεται μία κρίσιμη πτυχή της παρακαταθήκης του Α. Παπανδρέου: η πολιτική δεξιοτεχνία και η ηγετική επάρκεια αποτυπώνονται -μεταξύ άλλων- στην διαρκή προσπάθεια να συνδυαστούν η πολιτική/κοινωνική συγκυρία με το ιστορικό βάθος και η ιδεολογία με τον πολιτικό ρεαλισμό.

5. Η μελέτη της παρακαταθήκης του Α. Παπανδρέου συνιστά κίνητρο για ένα ευρύτερο ιδεολογικό και πολιτικό αναστοχασμό και πηγή άντλησης χρήσιμων διδαγμάτων για την αντιμετώπιση κρίσιμων σύγχρονων προβλημάτων και την αποφυγή σοβαρών λαθών του παρελθόντος. Μερικά ζητήματα που πρέπει να συζητήσουμε είναι :
α) νέες κοινωνικές συγκρούσεις και ανάγκη δίκαιης διευθέτησης των σύγχρονων πολλαπλών συγκρούσεων συμφερόντων. Η κοινωνική δικαιοσύνη πλαισιώνεται από κρίσιμους νέους στόχους, όπως η διαγενεακή δικαισύνη, η ισότητα των φύλων, η περιβαλλοντική δικαιοσύνη.
β) Υπεράσπιση του κοινωνικού κράτους και μεταρρύθμισή του για την υποστήριξη όσων βρίσκονται εκτός των τειχών του συστήματος κοινωνικής προστασίας και συνιστούν τους νέους μη προνομιούχους (νέοι, γυναίκες, μετανάστες, μακροχρόνια άνεργοι, μονογονεϊκές οικογένεις)
γ) Προώθηση ενός νέου παραγωγικού-αναπτυξιακού μοντέλου με αιχμή την παιδεία, τις νέες τεχνολογίες, τον πολιτισμό, το περιβάλλον. Απεξάρτηση από τον αναποτελεσματικό κρατισμό, τον παρεοκρατικό καπιταλισμό, τον πελατειακό παρασιτισμό, τον παρωχημένο πατερναλισμό και τον εξωτερικό δανεισμό.
δ) Αναζήτηση νέων μορφών ηγεσίας και συλλογικής οργάνωσης που αρθρώνονται στη λογική της "συλλογικής ευφυίας" και όχι του "απόλυτου ηγέτη"