Μία αναλυτική/ περιεκτική προσέγγιση του φαινομένου της φοροδιαφυγής δεν μπορεί παρά να εκκινεί από την θεμελιακή έννοια της «κοινωνικής εμπιστοσύνης». Διόλου τυχαία, η σχετική εμπειρική ανάλυση υποδεικνύει την αντίστροφη σχέση μεταξύ του μεγέθους της φοροδιαφυγής και του επιπέδου κοινωνικής εμπιστοσύνης: κοινωνίες υψηλής εμπιστοσύνης καταγράφουν περιορισμένη φοροδιαφυγή ενώ κοινωνίες χαμηλής εμπιστοσύνης εμφανίζουν εκτεταμένη φοροδιαφυγή. Ο όρος «κοινωνική εμπιστοσύνη» νοείται ως μία κοινωνική «κατάσταση» όπου υπάρχει ένα θεσμικά, κοινωνικά και ηθικά κατοχυρωμένο πλέγμα σταθερών - γενικών και αφηρημένων - κανόνων, αρχών και αξιών που επιτρέπει τη διασφάλιση ενός ικανού βαθμού προβλεπτικότητας της ατομικής/ συλλογικής συμπεριφοράς. Σχηματικά, τα άτομα επιλέγουν να πράξουν κατά τρόπο Α καθώς αναμένουν και από τους υπόλοιπους δρώντες (άτομα, κοινωνία, κράτος) να πράξουν κατά τον ανάλογο ή συγκεκριμένο τρόπο Β. Η δυνατότητα προβλεκτικότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς επιτρέπει την ανάπτυξη και εμβάθυνση σταθερών κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών σχέσεων που αρθρώνονται στην αμοιβαία αναγνώριση συγκεκριμένων προτύπων συμπεριφοράς σε συγκεκριμένες καταστάσεις. Λόγου χάρη, ο Σκανδιναβός πολίτης πληρώνει με σχετική προθυμία το φορολογικό βάρος που του αναλογεί εφόσον γνωρίζει εκ των προτέρων ότι αφενός οι συμπολίτες του θα πράξουν κατ’ ανάλογο τρόπο και αφετέρου ότι το κράτος θα διαχειριστεί τους δημόσιους πόρους με έναν συγκεκριμένο, κοινωνικά επιθυμητό, τρόπο. Κατά μία έννοια, φαίνεται να λειτουργεί ένα «αόρατος - αυτόματος» μηχανισμός που δημιουργεί ένα σταθερό, συνεκτικό και κοινωνικά - οικονομικά αποτελεσματικό πλαίσιο ατομικών και συλλογικών συμπεριφορών (βλ την έννοια του κοινωνικού κεφαλαίου).
Προφανώς, σε κοινωνίες χαμηλής εμπιστοσύνης ο παραπάνω μηχανισμός είναι ανύπαρκτος. Επί της ουσίας, δεν υπάρχει καμία πολιτική, κοινωνική και ηθική επιβεβαίωση ότι πολίτες, κράτος και επιχειρήσεις λειτουργούν σε ένα προβλέψιμο, αμοιβαίως αποδεκτό και κοινωνικά επιθυμητό (πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό) περιβάλλον. Η απουσία ενός αποτελεσματικού «κοινωνικού συντονισμού» των ατομικών και συλλογικών συμπεριφορών διαμορφώνει ένα πλαίσιο αβεβαιότητας, δυσπιστίας και καχυποψίας, ενώ ευνοεί την αναπαραγωγή του φαύλου κύκλου κοινωνικών δυσλειτουργιών (με βάση τη θεωρία παιγνίων το πρόβλημα της φοροδιαφυγής είναι το κλασικό "δίλημμα του φυλακισμένου")To αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης είναι η δημιουργία μίας κοινωνίας "τσαμπατζήδων" (free riders), όπου η βασική κοινωνική επιδίωξη είναι η συμμετοχή στα δημόσια/ κοινωνικά οφέλη και η μη συμμετοχή στα αντίστοιχα δημόσια/ κοινωνικά βάρη.
Μάλιστα, στην ελληνική περίπτωση παρατηρείται η απροκάλυπτη κυνική αποθέωση αυτής της κατάστασης: οι δημόσιες εξομολογήσεις του κ. Βουλγαράκη αποτελούν μία - απλώς μία - ενδεικτική περίπτωση. Ο «ενάρετος κύκλος» της διάχυσης του στρεβλού μηνύματος του "free riding" στην εγχώρια πολιτική και κοινωνική (υπο)κουλτούρα συνεχίζεται….
Αναρτήσεις
6 comments:
Εξαιρετικά απλά· εξαιρετικά περιεκτικό. Δεν θα μπορούσα να συμφωνήσω λιγότερο. Αυτό που με απασχολεί χρόνια τώρα, είναι το πώς παίρνεις μία κοινωνία σαν την Ελληνική, όπου το κράτος σε θεωρεί φύσει-θέσει κλέφτη, κι ο πολίτης θεωρεί επίσης το κράτος, φύσει-θέσει, κλέφτη των φόρων του και καταχραστή. Πως αλλάζεις μία κοινωνία με μηδαμινή εμπιστοσύνη στο κράτος;
:-/
@ ναυτίλος του διαδικτύου
Σωστό το ερώτημα, καθώς μετά τις - εύκολες ή λιγότερο απλές διαπιστώσεις - πρέπει να φτάσουμε σε ένα δια ταύτα...
Προφανώς, ο μετασχηματισμός μίας κοινωνίας χαμηλής (ή μηδαμινής) εμπιστοσύνης σε μία κοινωνία υψηλής εμπιστοσύνης προϋποθέτει ριζοσπαστικές αλλαγές, αφενός σε θεσμικό επίπεδο αφετέρου σε επίπεδο κοινωνικής κουλτούρας. Ωστόσο ας μην θεωρητικολογούμε...
Ας δούμε την περίπτωση του παραδείγματος, δηλαδή της φοροδιαφυγής: έχουμε μία κατάσταση όπου κανείς από τους δύο (πολίτες, κράτος) δεν εμπιστεύεται τον άλλο, με αποτέλεσμα να αναπαράγεται διαρκώς ο φαύλος κύκλος της φοροδιαφυγής.
Τελικά για να αλλάξει αυτό το status quo απαιτείται κάποιος από τους δύο να διαφοροποιήσει τη συμπεριφορά του, να κάνει ένα "σινιάλο" προς την άλλη πλευρά, να δείξει ότι προχωρά σε μία αλλαγή παραδείγματος (paradigm). Προφανώς,ειδικότερα στην ελληνική περίπτωση, αναμένουμε η πρώτη κίνηση να είναι θεσμική (δηλαδή από την πλευρά του κράτους). Ποια θα μπορούσε να είναι αυτή η κίνηση?
Για παράδειγμα, μπορούμε να υποθέσουμε ότι εισάγεται ένας μηχανισμός αξιολόγησης της δημόσιας δαπάνης, ώστε να μπορούμε κατά κάποιο τρόπο να μετράμε τα αποτελέσματα των δημοσίων δαπανών και να τους κατευθύνουμε εκεί που πραγματικά "πιάνουν τόπο".
π.χ ένα καλό "σινιάλο"
είναι η αποτελεσματικότερη χρήση της κοινωνικής δαπάνης. Ενώ σήμερα οι πόροι της κοινωνικής πολιτικής υποτίθεται ότι στοχεύουν στην ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής, μία προσεκτική μελέτη των σχετικών στοιχείων δείχνει ότι συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο.
Ο επανασχεδιασμός της κοινωνικής πολιτικής και η προτεραιότητα στην ενίσχυση των κοινωνικών ομάδων που την έχουν περισσότερο ανάγκη αποτυπώνει το ενδιαφέρον του κοινωνικού κράτους για τους πιο αδύναμους και παράγει στην κοινωνία το μήνυμα της κοινωνικής αλληλεγγύης....
Πέρα από τη χρηστή διαχείριση που είναι απαραίτητη (και που δυστυχώς στην Ελλάδα παραμένει ζητούμενο), είναι αναγκαία η αποτελεσματική διαχείριση των πόρων. Ο πολίτης μπορεί να αναπροσαρμόσει τη συμπεριφορά του και να γίνει περισσότερο πρόθυμος να συμμετέχει στα φορολογικά βάρη όταν αισθανθεί ότι η δημόσια δαπάνη κατανέμεται με τρόπο διαφανή αλλά και αποτελεσματικό.
Όλα αυτά σε πολύ αφαιρετικό επίπεδο χάριν ευκολίας. Τα κίνητρα, τα ατομικά και συλλογικά συμφέροντα και επιδιώξεις είναι εξαιρετικά πολύπλοκα στις σύγχρονες κοινωνίες. Πάντως θα δούμε ότι οι κοινωνίες υψηλής εμπιστοσύνης είναι εκείνες που μέσα από αυτή την πολυπλοκότητα των συμφερόντων μπορούν να αναγνωρίσουν και να ικανοποιήσουν αυτό που λέμε "δημόσιο συμφέρον"
Πολύ καλό και σαφές άρθρο. Πρέπει μάλλον να κάνουμε παρόμοιες σκέψεις αυτό τον καιρό ;)
Διατηρώ ελαφρώς τις επιφυλάξεις μου όσον αφορά τη λήψη πρωτοβουλιών μόνο από το ένα μέρος (κράτος ή πολίτης) προκειμένου να επέλθει αλλαγή στην κοινωνική κουλτούρα, καθώς η πρωτοβουλία αυτή θα περιλαμβάνει μηχανισμούς μέσα σε ένα ήδη διεφθαρμένο, μέχρι τα μπούνια, σύστημα.
Επειδή οι απλοί κανόνες κοινωνικού / οικονομικού Δικαίου δεν μπορούν να εφαρμοστούν εύκολα σε μία κατάσταση κοινωνικού / οικονομικού χάους, ίσως η μοναδική εναλλακτική λύση για την εύρεση διεξόδου να είναι μία πολιτική zero tolerance. Με ελεγκτικούς μηχανισμούς και λειτουργούς της Δικαιοσύνης που δείχνουν μηδενική ανοχή σε παραβατικές συμπεριφορές.
Αρχικά μία τέτοια στάση μπορεί να δημιουργήσει εντυπώσεις ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος, αλλά στο μεσοπρόθεσμο μέλλον θα εγγυηθεί τις σταθερές βάσεις για πιο φιλελεύθερους κανόνες.
@ ellinaki
συμφωνώ με το σχόλιό σου και με τις επιφυλάξεις σου. Προφανώς απαιτείται συνέργεια και των δύο πλευρών ως προς το μετασχηματισμό των συμεριφορών. Το παράδειγμά μου αφορούσε μία υποθετική περίπτωση όπου ένα από τα δύο μέρη κάνει την πρώτη κίνηση για την διατάραξη της "ισορροπίας" του εδραιωμένου status quo και την παρακίνηση του άλλου μέρους για ανάλογη συμπεριφορά...
Δίχως αμφιβολία,υπάρχει ανάγκη για αποτελεσματικότερη λειτουργία των ελεγκτικών μηχανισμών αλλά και για θεσμικές μεταρρυθμίσεις του πολιτικού συστήματος προς την κατεύθυνση της διαμόρφωσης ενός συστήματος "ελέγχου και ισορροπιών". Προς το παρόν οι εκκλήσεις για μηδενική ανοχή παραμένουν σε επίπεδο πολιτικής ρητορείας..
Γεια σου Πασχάλη!Πολύ κάλή χρήση της έννοιας του κοινωνικού κεφαλαίου (και της παράγωγης κοινωνικής εμπιστοσύνης) για να εξηγήσεις ένα από τα χαρακτηριστικότερα φαινόμενα της ελληνικής πραγματικότητας.Μια ένσταση έχω μόνο:ο φαύλος κύκλος θα σπάσει μόνο όταν οι πολίτες συνειδητοποιήσουν την ευθύνη των επιλογών τους.Δεν πιστεύω ότι με ριζοσπαστικές αλλαγές στις κρατικές πολιτικές θα λυθεί το πρόβλημα.
Να εξηγηθώ:ο μηχανισμός αξιολόγησης δημοσίων δαπανών, η επανασχεδίαση της κοινωνικής πολιτικής και η αποτελεσματικότερη χρήση των πόρων με στόχο τη βελτίωση της κοινωνικής συνοχής είναι ικανές, αλλά όχι αναγκαίες συνθήκες για να αλλάξουν την κατάσταση.Χρειάζεται μια αλλαγή εκ μέρους των πολιτών που θα μεταφραστεί σε λύση του προβλήματος.Η αλλαφή αυτή πιστεύω πως έρχεται με τη συνειδητοποίηση του ρόλου του πολίτη από τον καθένα μας:την ανάληψη των ευθυνών των επιλογών μας και την τήρηση των καθηκόντων μας(το πρώτο βήμα για να έχουμε μια κοινωνία πολιτών ).
Η αλλαγή αυτή δεν ξέρω πώς ακριβώς μπορεί να γίνει.Στις σκανδιναβικές χώρες αποτελεί μια παράδοση πολλών χρόνων και έχει βοηθήσει στη διαμόρφωση μιας κουλτούρας που δεν έχουμε εδώ στο Ελλαδιστάν.Σίγουρα οι αλλαγές που προτείνεις(και με τιςοποίες συμφωνώ και επαυξάνω) είναι σημαντικές και πρέπει να γίνουν.Δεν ξέρω κατά πόσο όμως μπορούν να μετατοπίσουν την ισορροπία προς κάτι πιο ανθρώπινο-και ευσταθές, για να μην ξεχνιόμαστε...
Η ανάλυση είναι πλήρης.Στην Ελληνική περίπτωση,το πρόβλήμα περιπλέκεται καθώς κράτος σημαίνει κυρίως επιβολή,και αυταρχικότητα χωρίς λογοδοσία,και διαφάνεια και έλεγχο αποτελεσμάτων ,αλλά και με ένα τραγελαφικό τρόπο η διατήρηση του διοικητικού status,άρρητα συνδέεται με εργασιακά δικαιώματα στον δημόσιο τομέα.Διοικητικά το κράτος μας είναι ουσιαστικά "εκτός" πολιτικού ελέγχου ,στα όρια της αυτονόμησης ή της μορφής του "βαθέως κράτους" τύπου Τουρκίας.Τα πεπραγμένα της ΝΔ μάλλον αυτό προδίδουν.Το σκανδιναυικό κράτος παρέχει εμπιστοστύνη γιατί οριζόμενο με τα ελληνικά δεδομένα δεν είναι "κράτος" του ίδιου τύπου,μάλλον προσιδιάζει με μια αποτελεσματική ΔΕΚΟ.
Για τις αλλαγές, με βάση τον εγγενή κομματισμό,μάλλον τίποτα δεν είναι εύκολο.
Δημοσίευση σχολίου