Νέοι = κόστος: ο υψηλός κίνδυνος της "χαμένης γενιάς"

Σε προηγούμενο άρθρο είχε επισημανθεί ότι, η σκληρή δημοσιονομική προσαρμογή και η επικέντρωση της συλλογικής εθνικής μας προσπάθειας στην αποπληρωμή των δανειστών μας (πιθανώς για την επόμενη δεκαετία) αυξάνει τον κίνδυνο να «χάσουμε» μία ολόκληρη γενιά (Lost Generation), πιθανώς την περισσότερο μορφωμένη και καλύτερα καταρτισμένη της σύγχρονης ιστορίας μας. Μάλιστα, σε συνθήκες δημογραφικής γήρανσης (youth-scarce resource), η μη αποτελεσματική χρήση του “δυνητικά” περισσότερο παραγωγικού πόρου μπορεί να υπονομεύσει σε σημαντικό βαθμό τις παρούσες και μελλοντικές αναπτυξιακές δυνατότητες.

Υπάρχουν δύο κρίσιμα στοιχεία που αποτυπώνουν ότι οι δημόσιες επιλογές υποεκτιμούν τον υψηλό αυτό κίνδυνο: α) η επίμονη υποαπασχόληση των νέων (υψηλή ανεργία/ χαμηλή απασχόληση) και η επιλογή της “θεραπείας” στη μείωση του κατώτατου μισθού για τους νεοεισερχόμενους β) η θεσμική περιθωριοποίηση των νέων στο πεδίο του συστήματος κοινωνικής προστασίας (ειδικώς έλλειψη στεγαστικής πολιτικής για τους νέους).

Η λογική που διαπερνά τις διαρθρωτικές παρεμβάσεις του μνημονίου συνεργασίας στην αγορά εργασίας και στους μισθούς στον ιδιωτικό τομέα αρθρώνεται στη διαπίστωση ότι οι νέοι εργαζόμενοι συνιστούν -πρωτίστως και κυρίως- κόστος για τις επιχειρήσεις. Επομένως, η μείωση της ανεργίας και η αύξηση των δυνατοτήτων απασχόλησης των νέων προϋποθέτουν τη μείωση της αξίας της εργατικής τους δύναμης. Ειδικώς, στο μνημόνιο συνεργασίας προβλέπεται η αναθεώρηση του κατώτατου μισθολογίου μέσω της υιοθέτησης νομοθεσίας για τους κατώτατους μισθούς με ειδικές προβλέψεις (sub-minima) για τους νέους εργαζομένους.

Η επιλογή της μείωσης του επιπέδου του κατώτατου μισθού για τους νεοεισερχόμενους στην αγορά εργασίας αρθρώνεται στο επιχείρημα της ενθάρρυνσης των επιχειρήσεων να προσλάβουν νέο εργατικό δυναμικό από τη δεξαμενή της πλεονάζουσας προσφοράς εργασίας, το οποίο είναι πρόθυμο να εργαστεί με μισθό κατώτερο από το μισθό που επικρατούσε στη αγορά (μείωση ανεργίας νέων). Αν και υπάρχει μία σχετική συναίνεση για τις αρνητικές επιπτώσεις των θεσμικών ακαμψιών της αγοράς εργασίας στην απασχόληση των νέων, εντούτοις η οικονομική/ εμπειρική οικονομική ανάλυση για τη διαδεδομένη υπόθεση της θετικής συσχέτισης της μεταβολής του κατώτατου μισθού και της ανεργίας των νεοεισερχόμενων στην αγορά εργασίας είναι αρκετά αντιφατική. Επιπρόσθετα, η συμπίεση του μισθολογικού κόστους ευθέως συσχετίζεται με την αύξηση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων και με πιθανά μελλοντικά οφέλη στην απασχόληση, δίχως ωστόσο η μέχρι πρότινος ελληνική εμπειρία να μπορεί να επιβεβαιώσει επαρκώς αυτή την υπόθεση.

Υπάρχουν θετικά σ΄ αυτή την επιλογή οικονομικής πολιτικής για τους νέους; Εδώ, πρέπει να οδηγηθούμε σε μία σκληρή παραδοχή. Πρέπει να αποδεχθούμε ως μοναδικό το δίλημμα «ανεργία vs εργασία κάτω από 600 ευρώ» και να υποθέσουμε ότι, η μείωση του μισθού των νεοεισερχόμενων στην αγορά εργασίας θα τονώσει την απασχόληση των νέων. Ωστόσο, δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι οι νεοεισερχόμενοι που θα επωφεληθούν από αυτή τη μείωση του κατώτατου μισθού βρίσκοντας εργασία θα μείνουν για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα εντός της αγοράς εργασίας βελτιώνοντας βαθμιαία την εισοδηματική τους κατάσταση. Η χαμηλή ποιότητα επιχειρηματικότητας, η συντηρητική επιχειρηματική κουλτούρα στα πρότυπα ανάδειξης και αμοιβών, η αύξηση της εργασιακής ευελιξίας και η απουσία πολιτικών κοινωνικής υποστήριξης των νέων υποδεικνύουν -μάλλον- τον ισχυρό κίνδυνο ότι για τους περισσότερους νέους η αγορά εργασίας θα αποτελεί ένα σύντομο διάλειμμα που θα διακόπτει μεγάλα διαστήματα παραμονής στην ανεργία και στην «εισοδηματική καχεξία».

Μία πιθανή θετική παράμετρος αυτής της πολιτικής είναι -πιθανώς- η τόνωση της νεανικής επιχειρηματικότητας. Ωστόσο, σ΄ αυτή την περίπτωση η νεανική επιχειρηματικότητα (θα εξακολουθήσει να) αποτελεί έσχατη επιλογή ανάγκης μετά από μία μακρά αποτυχημένη διαδρομή στην αναζήτηση μισθωτής εργασίας στο δημόσιο ή/και στον ιδιωτικό τομέα. Άλλωστε, ακόμα και μία ενίσχυση της «μικροεπιχειρηματικότητας ανάγκης» είναι αβέβαιη, δίχως μία άμεση μεταβολή στις δημόσιες πολιτικές και τη χάραξη ενός συνεκτικού, στρατηγικού εθνικού σχεδίου για τη νεανική επιχειρηματικότητα.

Δίχως αμφιβολία, αυτή η πολιτική επιλογή για την ενίσχυση της απασχόλησης των νέων κρύβει κρίσιμους κινδύνους που οι σχεδιαστές πολιτικής παραμελούν, ή σκοπίμως θεωρούν ήσσονος σημασίας ·κίνδυνοι που αυξάνουν την πιθανότητα της «χαμένης γενιάς». Ενδεικτικά,

• οι μισθολογικές πιέσεις σε συνδυασμό με την αύξηση της ευελιξίας στην αγορά εργασίας, επιδεινώνουν την -ήδη εδώ και χρόνια- επιβαρημένη κατάσταση της αγοράς εργασίας για τους νέους (χαμηλές αμοιβές, υπερεργασία, πολυαπασχόληση, ανομία…). Μάλιστα, παρά τις σαφείς προτάσεις του μνημονίου συνεργασίας για τη μείωση του μισθολογικού κόστους, οι προτάσεις για την καταπολέμηση της αδήλωτης εργασίας και την αναθεώρηση του «διχτύου κοινωνικής προστασίας» παραμένουν θολές και ανεπεξέργαστες (γενικότητες). Η εργασιακή ευελιξία και η μισθολογική συμπίεση δεν συνοδεύονται από μία αύξηση της κοινωνικής προστασίας και ασφάλειας.

• η χειροτέρευση των όρων εργασίας των νεοεισερχομένων είναι πιθανό να αποθαρρύνει πολλούς νέους να εισέλθουν στην αγορά εργασίας και να οδηγήσει στις ακόλουθες επιλογές: παραμονή «εντός των τειχών» της οικογενειακής προστασίας, επιμήκυνση της διάρκειας σπουδών, αναζήτηση εργασίας στο εξωτερικό.

• η γενικευμένη αντίληψη «νέοι = κόστος» και η συνακόλουθη εισοδηματική πολιτική, αποδυναμώνει τα κίνητρα για μεγαλύτερη παραγωγικότητα. Η επίμονη απουσία «μη υλικής επιβράβευσης» της προσπάθειας οδηγεί σε απογοήτευση, μειωμένη απόδοση και χαμηλή αυτοεκτίμηση. Αναμφίβολα, δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι η συνταγή της μείωσης του εργατικού κόστους οδηγεί αναπόφευκτα σε βελτίωση της ανταγωνιστικότητας

• η χειροτέρευση του φαινομένου της μειωμένης αυτονόμησης των νέων (παραμονή εντός της οικογενειακής στέγης μέχρι τα 30+) και η αποθάρρυνση της διαμόρφωσης ενός «σχεδίου ζωής» πιθανότατα θα έχει μεγάλη αρνητική επίπτωση στη διαδικασία που βαθμιαία υπονομεύει την κοινωνική συνοχή, την πληθυσμιακή γήρανση. Μελλοντικά, θα είναι ανυπολόγιστο το κοινωνικό και οικονομικό κόστος αν υπονομευτεί ακόμα περισσότερο η «αυτονομία» των νέων και οδηγηθούμε σε μία καθολική κοινωνία «μαμάκηδων». Η διαμόρφωση μίας ειδικής στεγαστικής πολιτικής για τους νέους (ειδικά κίνητρα, υποστήριξη και φοροαπαλλαγές) είναι εξόχως σημαντική ως αντιστάθμισμα της οικονομικής πίεσης.

Συνολικά, η αναμόρφωση των δομών και των πολιτικών κοινωνικής προστασίας και η είσοδος των νέων εντός των τειχών του κοινωνικού κράτους είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάσχεση του κινδύνου της "χαμένης γενιάς". Ωστόσο, καμία νέα πολιτική για τη νέα γενιά δεν μπορεί να σχεδιαστεί προς αυτή την κατεύθυνση, αν δεν συνηδειτοποιήσουμε ότι οι νέοι δεν αποτελούν κόστος και πρόβλημα, αλλά σπάνιο πόρο για ανάπτυξη και κοινωνική ευημερία.

Νεοελληνική "καθυστέρηση"...

Το χθεσινό γεγονός έχει τρομερό συναισθηματικό, βιωματικό και συνειδησιακό αντίκτυπο. Η ταύτιση με τους ανθρώπους που έγιναν «θυσία» στο βωμό ενός επαγγελματικού όχλου αφρόνων κανιβάλων, θύματα στις ανώμαλες ορέξεις πνευματικά και ηθικά νεκρών ηδονιστών της βίας, είναι μοναδική. Το γεγονός καθ’ αυτό είναι υπερβατικό, ανεξήγητο, ανερμήνευτο: 3 νέοι σκληρά εργαζόμενοι, στα πρώτα βήματα του επαγγελματικού και οικογενειακού βίου, «άτομα-σύμβολα» των κοινωνικών δυνάμεων που -τελικώς- θα ανορθώσουν τη χώρα, βρίσκουν τραγικό θάνατο την ημέρα μίας μαζικής, οργανωμένης, συλλογικής εργατικής και κοινωνικής δράσης.

Παρακολουθώ τον τεράστιο όγκο σκέψεων και σχολίων που δημοσιεύονται. Υπάρχουν κοινοί τόποι, κοινά σημεία αναφοράς, ερμηνείες που συνέχουν τη συλλογική μας σκέψη και κουλτούρα. Αρχικά, ο συλλογικός συναισθηματισμός: ξέσπασμα, οργή, απογοήτευση. Πρόκειται για μία φυσιολογική, γραμμική κοινωνική αντίδραση που, όμως, είναι εφήμερη, δεν παράγει παιδευτικό αποτέλεσμα, απλά εκτονώνει, δεν μετασχηματίζεται σε κοινωνικό πρόταγμα, δεν αναδεικνύει κοινές αξίες που συνέχουν την κοινωνία και -τελικώς- «χάνεται». Τα ίδια συναισθήματα εκφράστηκαν πριν δύο χρόνια (Δεκέμβρης 2008). Άραγε, γίναμε ψυχικά, κοινωνικά και πολιτικά ωριμότεροι;

Έπειτα, τα συλλογικά μας επιχειρήματα, οι κοινωνικές και πολιτικές ερμηνείες: προβοκάτσια, φασίστες, ακροαριστεροί, χούντα…Η απόλυτη νεοελληνική καθυστέρηση. Αλήθεια, η επίμονη, ανυπόφορη, αφόρητα προβλέψιμη, ιδεοληπτική προσκόλληση στους μεταπολιτευτικούς ιδεότυπους μέχρι πού μπορεί να μας πάει; Τι μπορεί να προσφέρει; Πόσο μπορεί να μας ωριμάσει; Τι αποτρεπτική ισχύ έχει;

Κατά τη γνώμη μου, το γεγονός πρέπει να ιδωθεί αυτόνομα∙ συνιστά μία κοινωνική μοναδικότητα. Δεν εντάσσεται στο πλαίσιο της οικονομικής και πολιτικής συγκυρίας ούτε ερμηνεύεται -απλώς- με το κοινό, γλωσσικό και πολιτικό «λογοπλαίσιο». Δεν έχω ακόμα πειστική εξήγηση και ερμηνεία. Νομίζω ότι, τα κοινωνικά φαινόμενα τρέχουν γρηγορότερα από τη συλλογική μας αντίληψη, από τη γλωσσική ικανότητα ερμηνείας τους, από το παραδοσιακό ιδεολογικό και αξιακό μας πλαίσιο. Υπάρχει μία αναντιστοιχία: καινοφανή κοινωνικά φαινόμενα, αναλύονται με παραδοσιακά εργαλεία. Ο χώρος του «κοινωνικού» μεταμορφώνεται ταχύτατα και εμείς είμαστε διαρκώς πίσω του.

Η ανωριμότητά μας, μας (αυτο)παγιδεύει σε ένα φαύλο κύκλο. Αενάως ανακυκλούμενη νεοελληνική καθυστέρηση.

Υ.Γ. Καημένη νεοελλαδική κοινωνία, ούτε να πενθείς δεν έμαθες…

Χωρίς λόγια

Νέα γενιά: ιστορική πρόκληση και ευθύνη

Αν ο κίνδυνος της κοινωνικής στασιμότητας ή/και καθόδου της γενιάς μας συγκριτικά με την προηγούμενη γενιά ήταν ήδη φανερός κατά την προηγούμενη περίοδο της «δανεικής ευημερίας» και των ισχυρών διαγενεακών ανισοτήτων, σήμερα το διακύβευμα για τους νέους γίνεται ακόμα πιο κρίσιμο: η σκληρή δημοσιονομική προσαρμογή και η επικέντρωση της συλλογικής εθνικής μας προσπάθειας στην αποπληρωμή των δανειστών μας (πιθανώς για την επόμενη δεκαετία) αυξάνει τον κίνδυνο να «χάσουμε» μία ολόκληρη γενιά (Lost Generation), πιθανώς την περισσότερο μορφωμένη και καλύτερα καταρτισμένη της σύγχρονης ιστορίας μας.

Η κρίση χρέους, η βίαιη δημοσιονομική προσαρμογή και οι επερχόμενες επώδυνες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις βρίσκουν τη γενιά μας (ας πούμε σχηματικά οι σημερινοί 25άρηδες – 30άρηδες) στο μέσο μίας ιστορικής κοινωνικής και διαγενεακής αναπροσαρμογής. Η τιθάσευση του δημοσίου και ασφαλιστικού χρέους (θα) προσφέρει μία ανακούφιση στα κοινωνικά βάρη των μελλοντικών γενεών, εντούτοις σ’ αυτή τη μεταβατική περίοδο της διαγενεακής «αναδιαπραγμάτευσης» των κοινωνικών βαρών, η δική μας «φλερτάρει» με το ρόλο της Ιφιγένειας.

Η επόμενη δεκαετία της επίμονης δημοσιονομικής προσαρμογής ταυτίζεται με την πιο δημιουργική και παραγωγική περίοδο της ζωής μας. Η περίοδος της «δανεικής ευημερίας» και της κοινωνικής-οικονομικής ανόδου των γονιών μας ήταν ευεργετική για εμάς, στο βαθμό που βιώσαμε τα υψηλότερα επίπεδα ειρήνης, πολιτικής σταθερότητας, δημοκρατίας, οικογενειακής υποστήριξης, μόρφωσης, κατανάλωσης, πληροφόρησης και τεχνολογικής ανάπτυξης. Ωστόσο, στη στιγμή ανάληψης της προσωπικής και επαγγελματικής μας ευθύνης, στη στιγμή διαμόρφωσης του προσωπικού σχεδίου ζωής μας βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τη χειρότερη δυνατή συγκυρία: επίμονη οικονομική ύφεση, υψηλή νεανική ανεργία, συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους και κατάρρευση του οικογενειακού «κράτους πρόνοιας!».

Κόντρα στις επίμονη μιντιακή διαφήμιση της κατάθλιψης και της απαισιοδοξίας, θεωρώ ότι η εγχώρια κρίση συνιστά μία μοναδική ευκαιρία για τη νέα γενιά. Η κοινωνική αυτογνωσία και η πολιτική ωριμότητα για δραματικές αλλαγές στο μεταπολιτευτικό κοινωνικο-οικονομικό μας μοντέλο γίνεται η απαρχή για το χτίσιμο ενός νέου οικονομικού - παραγωγικού προτύπου προς όφελος των νέων και των μελλοντικών γενεών. Ωστόσο, στη διάρκεια του μεταβατικού αυτού σταδίου ο κίνδυνος να «χάσει η γενιά μου το τρένο» είναι υπαρκτός. Το φάσμα της χαμένης δεκαετίας, ο κίνδυνος να μας βρει η οικονομική ανάκαμψη κοντά στα 40 +, ύστερα από χρόνιο «βολόδερμα» στην αγορά εργασίας και δίχως κανένα σοβαρό σχέδιο ζωής, μοιάζει να είναι ο μεγάλος μας φόβος.

Αυτός ο φόβος δεν σημαίνει ότι πρέπει να μείωσουμε τον πήχη των φιλοδοξιών και των προσδοκιών μας. Αντιθέτως, πρέπει να αυξήσουμε τον πήχη της ατομικής μας υπευθυνότητας και την ισχύ της συλλογικής μας διεκδίκησης. Το διακύβευμα για μας είναι να αποδεικνύουμε διαρκώς το υψηλό προσωπικό και επαγγελματικό μας ήθος, να αυτενεργούμε, να επιδιώκουμε την κοινωνική δικτύωση μέσω της κοινωνικής προσφοράς, του εθελοντισμού και του ακτιβισμού, να επιθυμούμε τη διαρκή βελτίωση των δεξιοτήτων μας, να αποζητούμε την «αυτομόρφωση».

Το πρόταγμα της συλλογικής μας διεκδίκησης προς το πολιτικό σύστημα, την αγορά και την κοινωνία πρέπει να είναι η «εμπιστοσύνη στους νέους τώρα», για να γκρεμιστούν οι κλειστές πολιτικές ιεραρχίες και η γεροντολαγνεία, τα συντηρητικά επαγγελματικά συστήματα ανάδειξης και αμοιβών, οι κλειστές αγορές – θηλιά στην αυτοδημιούργητη νεανική επιχειρηματικότητα. Για να σπάσουν οι κάστες των κολλητών και των golden boys και να αναδειχθούν οι νέοι ταλαντούχοι εργάτες γνώσης. Για να αντικατασταθούν οι αεριτζήδες επιχειρηματίες που κερδίζουν στη σκιά του πελατειακού κράτους και της εργοδοτικής αυθαιρεσίας από μία νέα αστική τάξη παραγωγικότητας, καινοτόμας επιχειρηματικότητας και κοινωνικής υπευθυνότητας. Για να αναμορφωθεί το αναχρονιστικό κοινωνικό κράτος και να εντάξει στο σχεδιασμό όλων των δημόσιων πολιτικών του την προτεραιότητα στους νέους (youth mainstream).

Ατομική υπευθυνότητα και συλλογική δημοκρατική διεκδίκηση για αλλαγές στις συμπεριφορές μας και στις δημόσιες πολιτικές τώρα. Πριν να είναι ήδη πολύ αργά.