Νέα εθνική προσπάθεια : πιάνοντας το νήμα από την αρχή

Η απροσδόκητη (;) δημοσιονομική κατάσταση (διπλάσιο έλλειμμα από το αναμενόμενο) και η έντονη δυσαρέσκεια - οργή των ευρωπαίων εταίρων στο Εcofin και στο Eurogroup για την αναξιοπιστία των οικονομικών στοιχείων αποτυπώνουν ένα εκρηκτικό «διπλό έλλειμμα»: δημοσιονομικό έλλειμμα και έλλειμμα εμπιστοσύνης.
Το διπλό έλλειμμα διαμορφώνει μία εξόχως κρίσιμη κατάσταση, ώστε να μπορεί να διατυπώνεται πλέον σχετικά βάσιμα (και μάλλον όχι τόσο υπερβολικά) ο ισχυρισμός ότι στο επόμενο διάστημα διακυβεύεται η θέση της χώρας στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση. Δεν είναι τόσο το εύρος του δημοσιονομικού ελλείμματος που προσδίδει στοιχεία ισχύος σ' αυτόν τον ισχυρισμό (άλλωστε ο δημοσιονομικός εκτροχιασμός παρατηρείται και σε άλλα κράτη-μέλη), όσο κυρίως η επίμονη αναξιοπιστία και ανευθυνότητα έναντι των Ευρωπαίων εταίρων και η εμμονή στην αποφυγή προώθησης διαρθρωτικών μέτρων και παρεμβάσεων που θα βελτιώσουν μεσο-μακροπρόθεσμα τα δημόσια οικονομικά. Προφανώς, μία τέτοια σκέψη επιδιώκει περισσότερο να επισημάνει την ιστορική και πολιτική σημασία της νέας εθνικής προσπάθειας (σαν να ξαναπιάνουμε το νήμα από την αρχή, όπως πριν περίπου 15 χρόνια) και λιγότερο να διατυπώσει μία περίεργη κινδυνολογία.

Σ' αυτό το πλαίσιο, απαιτείται οι νέες θεσμικές και διαρθρωτικές παρεμβάσεις να είναι άμεσες και τολμηρές για την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης με την Ε.Ε αλλά -κυρίως- για τη διόρθωση των μακροοικονομικών ανισορροπιών και τη διαμόρφωση προϋποθέσεων για οικονομική ανάκαμψη. Άλλωστε, η εφικτότητα της πολιτικής δέσμευσης σε μία δέσμη μεταρρυθμιστικών πρωτοβουλιών είναι περισσότερο ισχυρή από άλλοτε, διότι σ' αυτή την άσχημη οικονομική συγκυρία το κόστος της αδράνειας και της διατήρησης του status quo είναι πολύ μεγαλύτερο από το κόστος της μεταρρύθμισης και της ανατροπής του. Επιπρόσθετα, η πολιτική συγκυρία και το υψηλό απόθεμα πολιτικού κεφαλαίου και εμπιστοσύνης του ΠΑ.ΣΟ.Κ διευρύνουν τα περιθώρια για μεταρρυθμιστικές πρωτοβουλίες. Ωστόσο, το ποιες μεταρρυθμίσεις και γιατί, το πότε και το πώς των μεταρρυθμίσεων παραμένουν τα μεγάλα ζητούμενα.

Ενδεικτικά, η τραγική οικονομική κατάσταση και η πρωτοφανής έλλειψη αξιοπιστίας της χώρας θέτουν άμεσα στη δημόσια πολιτική agenda ορισμένα εξαιρετικά κρίσιμα θέματα, όπως η αποδέσμευση της στατιστικής υπηρεσίας από τον πολιτικό έλεγχο (ανεξαρτητοποίηση), η άμεση εφαρμογή ενός νέου δημόσιου μάνατζμεντ για την κατάρτιση και τον έλεγχο του προϋπολογισμού στη βάση της αξιολόγησης της αποτελεσματικότητας των δαπανών και της ανακατεύθυνσής τους από την κατανάλωση στην επένδυση, η ανασυγκρότηση των φοροεισπρακτικών μηχανισμών και η είσπραξη των ληξιπρόθεσμων χρεών, η μείωση της σπατάλης του Δημοσίου κ.α.

Αναμφίβολα,όμως,ένα σοβαρό, φιλόδοξο και αποτελεσματικό πλαίσιο διαρθρωτικών αλλαγών και πρωτοβουλιών για την αποκατάσταση της δημοσιονομικής ισορροπίας πρέπει να εστιάσει στον μεγάλο δημοσιονομικό βραχνά: στο αναποτελεσματικό, άδικο και διάτρητο σύστημα κοινωνικής ασφάλισης. Οι κακές οικονομικές επιδόσεις, οι πιέσεις του διεθνούς ανταγωνισμού, η παραγωγική στασιμότητα και η αναιμική αύξηση των πραγματικών μισθών, το τραγικά χαμηλό ποσοστό απασχόλησης και η υψηλή ανεργία, οι αλλαγές στη δομή της απασχόλησης, τα διαφορετικά οικογενειακά πρότυπα και η δημογραφική γήρανση επιβεβαιώνουν ότι οι βασικοί πυλώνες στήριξης του παραδοσιακού συστήματος κοινωνικής ασφάλισης (PAYG) έχουν καταρρεύσει. Επίσης, τα υψηλά ποσοστά φτώχειας και οι μεγάλες ανισότητες μεταξύ των ηλικιωμένων, το υψηλό μη μισθολογικό κόστος και οι χαμηλές συντάξεις, η εξόφθαλμη προνομιακή μεταχείριση ορισμένων κοινωνικών ομάδων εις βάρος άλλων και η διαχρονική μετάθεση των κοινωνικοασφαλιστικών βαρών στις επερχόμενες γενιές δηλώνουν την αναποτελεσματικότητα και τις αδικίες του υπάρχοντος συστήματος, καθώς και την αναγκαιότητα της μεταρρύθμισής του.

Το σημείο είναι κομβικό και η κατάσταση εξαιρετικά κρίσιμη. Η νέα εθνική προσπάθεια για οικονομική ανάκαμψη και διασφάλιση των «κοινοτικών κεκτημένων» περνά μέσα από μεγάλες αλλαγές στο θεσμικό και κοινωνικοοικονομικό σύστημα. Χρειάζονται νέες καινοτόμες μεταρρυθμιστικές πρωτοβουλίες για τη βελτίωση των δημοσιονομικών μεγεθών, την οικονομική ανάπτυξη και τη διασφάλιση των στόχων της κοινωνικής και διαγενεακής δικαιοσύνης.

Νέα Δημοκρατία: H ήττα του ιδεολογικού "τίποτα"

Η πολιτική - εκλογική ισχύς της Ν.Δ. την περίοδο 2004-2008 οφείλεται -μεταξύ άλλων- σε 3 κυρίαρχα στοιχεία ιδεολογικοπολιτικής (;) τακτικής, τα οποία επιμελώς ενσωματώθηκαν - συχνότερα με συνθηματικό τρόπο - στον κεντρικό πολιτικό της λόγο: α) επανίδρυση του κράτους, β) μεταρρύθμιση και γ) «μεσαίος χώρος».Ωστόσο, το πολιτικό αυτό τρίπτυχο δεν αρθρώθηκε σε ένα συνεκτικό, ιστορικά και πολιτικά θεμελιωμένο, πλαίσιο αρχών και αξιών, ή διαφορετικά δεν πλαισιώθηκε από μία συγκεκριμένη ιδεολογική και πολιτική αναφορά, αλλά (υπο)στηρίχθηκε στη λογική του -σκοπίμως και εντέχνως- κατασκευασμένου απολιτικού λόγου που υπαγορεύτηκε στο πλαίσιο μίας επιδέξιας επικοινωνιακής στρατηγικής. Η απουσία ιδεολογικού ερείσματος και σαφούς πολιτικής - προγραμματικής αναφοράς, ήδη από την περίοδο της αντιπολίτευσης (1996 - 2004), μοιραία αποτυπώθηκαν στην επίμονη πολιτική κενολογία και «επικοινωνιολογία».

Το πολιτικό τρίπτυχο της Ν.Δ εγγυούταν μία σχετικά αδιατάρακτη πολιτική-δημοσκοπική ισχύ στο βαθμό που υπήρχαν σημαντικά αποθέματα «πολιτικού κεφαλαίου» για την κυβέρνηση και τον κ. Καραμανλή. Ωστόσο, η μεταρρυθμιστική ατολμία, η διαχειριστική ανεπάρκεια και τα παλαιοκομματικά σύνδρομα διόγκωσαν τα διαρθρωτικά προβλήματα, «ξεχαρβάλωσαν» τη δημόσια διοίκηση και «τραυμάτισαν» τη δημοκρατική λειτουργία των πολιτικών θεσμών. Το πολιτικό κεφάλαιο της Ν.Δ κατασπαταλήθηκε και η πολιτική της πλατφόρμα αποδείχθηκε πολιτική ψευδαίσθηση, ιδεολογικό και επικοινωνιακό "τίποτα".

Η «επανίδρυση του κράτους» αποδείχθηκε -από την πρώτη στιγμή- επικοινωνιακή μπαρούφα. Ελάχιστα θεμελιώθηκε στην εφαρμογή ενός στρατηγικού σχεδιασμού για την προώθηση ευρύτερων θεσμικών μεταρρυθμίσεων και διαρθρωτικών αλλαγών στο δημόσιο τομέα και την υιοθέτηση ενός αποτελεσματικού Νέου Δημόσιου Μάνατζμεντ. Αντιθέτως, αρθρώθηκε στη λογική ενός φαντασιακού «τίμιου, καλού, σεμνού και ταπεινού» κράτους. Το κριτήριο της ορθολογικής, αποτελεσματικής και διαφανούς διαχείρισης των δημόσιων πόρων υποκαταστάθηκε από την ανόητη ηθικολογία.

Ως προς το «ιδεολόγημα των μεταρρυθμίσεων», πέρα από την επιτυχή επικοινωνιακή οικειοποίηση της «μεταρρύθμισης», η Ν.Δ. ουδέποτε αποδείχθηκε κοινωνική μεταρρυθμιστική δύναμη, ικανή να προωθεί ριζοσπαστικές αλλαγές στο κράτος και στην οικονομία και να διαμορφώνει ευρύτερες κοινωνικές συναινέσεις. Άλλωστε, όλες οι πρωτοβουλίες ήταν παραμετρικού τύπου, άτολμες, αποσπασματικές και άναρχες, δίχως εσωτερική συνοχή και επαρκή πολιτική τεκμηρίωση και -κυρίως- δίχως σαφή ιδεολογική θεμελίωση και αναφορά. Λόγου χάρη, από τη μία επιχείρησε αλλαγές στους όρους εργασίας των νεοπροσλαμβανομένων στο Δημόσιο και από την άλλη φόρτωσε τη δημόσια διοίκηση με εκατοντάδες περίεργους φορείς και οργανισμούς για κομματικές εξυπηρετήσεις. Από τη μία ακολούθησε μία νεοφιλελεύθερη λογική στο φορολογικό σύστημα και από την άλλη διόγκωσε τις δημόσιες δαπάνες και το δημόσιο χρέος. Οι παλινδρομήσεις και οι συγχύσεις μεταξύ μία νεοφιλελεύθερης οικονομικής στόχευσης και ενός παρωχημένου κομματισμού - κρατισμού είναι ενδεικτικές.

Η πολιτική του κέντρου και του «μεσαίου χώρου» εξαντλήθηκε στα επικοινωνιακά τερτίπια του ανοίγματος προς τα αριστερά με αοριστολογίες και επιλεκτικές συμβολικές κινήσεις. Ωστόσο, η επί μακρόν ενασχόληση της κοινωνίας με τα φαινόμενα βίας και αυταρχισμού από την επίσημη αστυνομία ή/και από ανεξέλεγκτους παρακρατικούς μηχανισμούς, δείχνουν ότι εξακολουθούν να παραμένουν ισχυροί θύλακες συντηρητισμού και αυταρχισμού στο νεοδημοκρατικό στρατόπεδο (π.χ. αλησμόνητες είναι οι «πολυδωριανές» παραινέσεις προς την αστυνομία). Άλλωστε, η ίδια η ταυτότητα του σκανδάλου που μας ταλαιπώρησε περισσότερο (Βατοπέδι), δηλαδή οι σχέσεις ισχύος, συμφερόντων, εξάρτησης και διαπλοκής μεταξύ Κράτους - Εκκλησίας - Δικαιοσύνης, αποτελεί σημαντική ένδειξη μίας παραμένουσας σκληρής δεξιάς παράδοσης.

Σήμερα, πίσω από τα παιχνίδια εξουσίας των δελφίνων και τις αστείες δικαιολογίες της εκλογικής ήττας κρύβονται τα ουσιαστικά πολιτικά θέματα για τη Ν.Δ: α) αναζήτηση ιδεολογικού στίγματος και προσέγγιση των σύγχρονων ρευμάτων σκέψης στο φιλελεύθερο χώρο β) εκσυγχρονισμός ενός βαθιά συντηρητικού - φεουδαρχικού κομματικού μηχανισμού.
Πολύ φοβάμαι ότι έχει πολύ δρόμο να διανύσει…

Η κρισιμότητα του "κεφαλαίου εμπιστοσύνης" για τη νέα διακυβέρνηση

Αναμφίβολα, η ανάδυση θετικών προσδοκιών μετά από μία μακρά περίοδο γενικευμένης δυσαρέσκειας, δυσπιστίας και αδιαφορίας λειτουργεί ως ένα ισχυρό «θετικό πολιτικό σοκ», ως ένα κρίσιμο πολιτικό διεγερτικό για την ανόρθωση - υποστήριξη του πολιτικού συστήματος και τη διαμόρφωση ευνοϊκών προϋποθέσεων για οικονομική ανάκαμψη, θεσμική ωρίμανση και κοινωνική πρόοδο. Αυτή η δημιουργική αναταραχή στο πολιτικό σύστημα προκύπτει αφενός από το απροσδόκητο εύρος της εκλογικής επίδοσης του ΠΑ.ΣΟ.Κ και αφετέρου από την κατηγορηματική κοινωνική αποδοκιμασία και εκλογική καταδίκη μίας απογοητευτικής διακυβέρνησης με σημεία αναφοράς την πολιτική κενολογία, τη διαφθορά, την πρόδηλη μεταρρυθμιστική ατολμία, την αναχρονιστική ηθικολογία και την ακατάσχετη ψευδολογία.

Παρά τη δυσχερή συγκυρία η νέα διακυβέρνηση εκκινεί από ευνοϊκή θέση διότι πριμοδοτείται με ισχυρό «πολιτικό κεφάλαιο». Η πολιτική ισχύς του Γ. Παπανδρέου διευρύνει τα περιθώρια άσκησης αποτελεσματικής πολιτικής επιρροής για τη διαμόρφωση ευρύτερων κοινωνικών συμμαχιών και την προώθηση ριζοσπαστικών μεταρρυθμίσεων. Άλλωστε, η εμπειρική πολιτική έρευνα υποδεικνύει ότι κατά την πρώτη περίοδο των νέων κυβερνήσεων -κατά κανόνα- ελαχιστοποιείται το πολιτικό κόστος της σύγκρουσης με κατεστημένα συμφέροντα και νοοτροπίες που υπερασπίζονται και αναπαράγουν το status quo. Στην αντίθετη περίπτωση, η πολιτική ατολμία και η λογική του «αυτόματου πιλότου» συντείνουν στην κατασπατάληση του «πολιτικού κεφαλαίου» και την (αυτο)παγίδευση στον φαύλο κύκλο της αδράνειας (η προηγούμενη διακυβέρνηση αποτελεί ενδεικτικό παράδειγμα προς αποφυγή).

Η σταθεροποίηση και διεύρυνση του πολιτικού κεφαλαίου που διαθέτει το ΠΑ.ΣΟ.Κ συναρτάται με την ικανότητά του να διαμορφώσει ταχύτατα προϋποθέσεις οικοδόμησης σχέσεων εμπιστοσύνης με την κοινωνία με κινήσεις υψηλής συμβολικής και πολιτικής σημασίας. Η στελέχωση της κυβέρνησης και ο νέος κυβερνητικός προγραμματισμός συνιστούν ένα θετικό πρώτο δείγμα γραφής. Επιπρόσθετα, η άμεση προώθηση μέτρων πολιτικής με θετικό κοινωνικό αντίκτυπο (για παράδειγμα μειώσεις αμοιβών και καταχρηστικών παροχών στο πολιτικό προσωπικό, στα μέλη Δ.Σ και στα στελέχη ΔΕΚΟ, έκτακτος οικονομικός προγραμματισμός και μείωση λειτουργικών δαπανών στους δημόσιους φορείς/ οργανισμούς, κατάργηση άχρηστων οργανισμών, μέτρα για τη διαφάνεια του πολιτικού συστήματος κλπ.) μπορούν να στείλουν ένα ηχηρό σινιάλο στην κοινωνία και να παράγουν ένα ισχυρό συμβολισμό για τη νοοτροπία και την αντίληψη της νέας διακυβέρνησης.

Όσο μεγαλύτερο απόθεμα πολιτικής εμπιστοσύνης μπορεί να δημιουργήσει το ΠΑ.ΣΟ.Κ σ΄ αυτή την πρώτη περίοδο, τόσο περισσότερο διευρύνει τα περιθώρια προώθησης κρίσιμων διαρθρωτικών αλλαγών και ελαχιστοποιεί το -αναμφίλεκτο- πολιτικό κόστος. Αυτό το «κεφάλαιο εμπιστοσύνης» μπορεί να αποτελέσει τον κρίσιμο κρίκο σε μία αλυσίδα μεταρρυθμιστικών πρωτοβουλιών και ανατροπών στην οικονομία (παρεοκρατικός καπιταλισμός), στο πολιτικό σύστημα (μετριοκρατία) στο κράτος (παρασιτικός κρατισμός), στα πανεπιστήμια (ιδεοληπτικός συντηρητισμός), στο κοινωνικό κράτος (ανισότητες) στο κόμμα (κομματικός «φεουδαλισμός»), στην κοινωνία (πελατειακές αντιλήψεις), με κεντρικούς στόχους την οικονομική-παραγωγική αναδιάρθρωση, την κοινωνική δικαιοσύνη, τη δίκαιη κατανομή των κοινωνικών βαρών μεταξύ των γενεών, τη θεσμική και δημοκρατική ωρίμανση.

Δίχως αμφιβολία, απαιτείται κοσμογονία αλλαγών και ένα νέο, καινοτόμο μοντέλο ανοιχτής κοινωνικής διαβούλευσης και συμμετοχικής δημοκρατίας για την αποτελεσματική εκπροσώπηση των συμφερόντων όλων των κοινωνικών ομάδων. Οι προσδοκίες είναι υψηλές. Τα πρώτα δείγματα γραφής θα είναι ενδεικτικά για την θεμελίωση των βάσεων αυτής της νέας εκκίνησης. Ίδωμεν….

Συνέντευξη του Γ. Παπανδρέου στο TVXS. Η ερώτηση της G700

H αναγέννηση του δημόσιου χώρου ως σύγχρονη πολιτική αφήγηση

"Το ποστ είχε αναρτηθεί στο blog στις 16/3/2009. Αν και "ιστολογικά άκομψο", επιλέγω να το ανεβάσω πάλι γιατί νομίζω ότι περιέχει μερικές σκέψεις που μοιραζόμαστε στις προεκλογικές πολιτικές μας συζητήσεις και στους ιδεολογικούς μας προβληματισμούς".

Η πιο τυπική όψη των «αποτυχιών της πολιτικής» (κράτους) στην Ελλάδα είναι η συστηματική υποβάθμιση των συλλογικών/ δημόσιων αγαθών.

Στους τομείς δημόσιας πολιτικής που συνιστούν τον πυρήνα του κοινωνικού κράτους (Παιδεία, Υγεία), η κρατική αποτυχία -άλλοτε περισσότερο, άλλοτε λιγότερο εμφανώς- έχει υποκινήσει μία εκτεταμένη έξοδο από το κράτος. Η «απόσυρση» των πολιτών από το κράτος και η αναζήτηση αγοραίων διευθετήσεων για την ικανοποίηση των αναγκών τους συνιστά μία -μη αναστρέψιμη (?)- κοινωνική διαδικασία που διαμορφώνει μία ιδιότυπη «ιδιωτικοποίηση» του δημόσιου χώρου «από τα κάτω». Μάλιστα, η κοινή εμπειρία υποδεικνύει ότι αυτή η κοινωνική συμπεριφορά δεν εξαντλείται στα ανώτερα εισοδηματικά στρώματα, αλλά διαχέεται και προς τα χαμηλότερα επίπεδα της εισοδηματικής και κοινωνικής πυραμίδας.

Αν παρατηρήσει κανείς την συνολική ιδιωτική δαπάνη (ως % του Α.Ε.Π) για την αγορά υπηρεσιών υγείας και εκπαίδευσης από τον ιδιωτικό τομέα, θα διαπιστώσει το φαινόμενο της «αμερικανοποίησης» του ελληνικού κοινωνικού κράτους. Στη δική μας περίπτωση, μάλλον δύσκολα επιβεβαιώνεται η εκτεταμένη διείσδυση του «ιδιωτικού» στον δημόσιο χώρο ως αποτέλεσμα εφαρμογής ενός συνεκτικού πολιτικού προγράμματος νεοφιλελεύθερης λογικής. Αντιθέτως, η κατάληψη του δημόσιου χώρου από την αγορά συνιστά αποτέλεσμα της αποτυχίας του κράτους και του χαμηλού κοινωνικού κεφαλαίου. Η αναποτελεσματικότητα και η σπατάλη πόρων, η διαφθορά (βλ. νοσοκομεία), η υποχρηματοδότηση, η κομματικοποίηση, οι ανεπαρκείς υποδομές, η έλλειψη εμπιστοσύνης, η φοροδιαφυγή και η ανύπαρκτη κοινωνική λογοδοσία (αξιολόγηση αποδοτικότητας υπηρεσιών) έχουν οδηγήσει στον εκφυλισμό του δημόσιου χώρου (πρόσφατα, ανθεί και η εκτεταμένη ανομία, η αδυναμία ελέγχου της βίας και η εγκληματικότητα, που έχουν υπονομεύσει το συλλογικό αγαθό της δημόσιας ασφάλειας. Δεν θα προκαλούσε καμία εντύπωση μία μαζική φυγή προς ιδιωτικές εταιρίες φύλαξης, ακόμα και από μεσαία κοινωνικά στρώματα!).

Ο πολίτης, συνειδησιακά και βιωματικά, τείνει να ταυτίσει την ποιότητα και την εξυπηρέτηση με την αγορά, την ανεπάρκεια και την υποβάθμιση με το κράτος. Η πολιτική εξήγηση του φαινομένου έχει συνήθως δύο -αντιτιθέμενες- εξηγήσεις. Η παραδοσιακή αριστερή προσέγγιση, ερμηνεύει ως συνειδητή (πολιτική στρατηγική) την υποβάθμιση του δημόσιου χώρου προκειμένου να φύγουν οι πολίτες προς τον ιδιωτικό - επιχειρηματικό χώρο, συχνά εξιδανικεύοντας τις δυνατότητες του κράτους. Η νέοφιλελεύθερη προσέγγιση θεωρεί ότι το κράτος έχει εγγενείς αδυναμίες (είναι αποτυχημένος οργανισμός) και δε μπορεί εκ των πραγμάτων να προσφέρει υψηλής ποιότητας κοινωνικές υπηρεσίες, κάτι που μπορεί να εγγυηθεί μόνο η ιδιωτική πρωτοβουλία.

Μία περισσότερο «σοσιαλδημοκρατική» προσέγγιση κατανοεί τις αποτυχίες του κράτους, αλλά δεν βλέπει τις θεραπείες μακριά και έξω από αυτό. Η αναβάθμιση του δημόσιου χώρου, η «πραγματική υπεράσπιση» των συλλογικών αγαθών και το ιδεολογικό πρόταγμα «ένα άλλο κράτος είναι εφικτό!» αποτελούν σύγχρονα διακυβεύματα για τον σοσιαλιστικό χώρο. Μία κοινωνικά ελκυστική και εκλογικά ανταγωνιστική πολιτική agenda θα μπορούσε να διαμορφώσει σ΄ αυτή τη βάση μία νέα πολιτική-κοινωνική αφήγηση (όραμα). Πρόκειται για επίπονο έργο. Κυρίως, πρόκειται για μία σκληρή πολιτικοιδεολογική μάχη για την «επανοικειοποίηση» της «μεταρρύθμισης» (τα τελευταία χρόνια ταυτίστηκε η έννοια με τις συντηρητικές δυνάμεις) και τη θεραπεία εγγενών αδυναμιών που βρίσκονται στο γενετικό υλικό της πολιτικής και κοινωνικής μας κουλτούρας (βλ. την ανάρτηση «Η αυτονόμηση του δημόσιου χώρου ως σύγχρονο δημοκρατικό αίτημα).
Μπορούν οι εγχώριες προοδευτικές δυνάμεις να ικανοποιήσουν αυτό το διακύβευμα;